Postawy rodziców wobec dziecka z niepełnosprawnością intelektualną

Rodzina stanowi najstarszy i najtrwalszy, uniwersalny, ponad kulturowy system,   w którym rodzi się i wzrasta jednostka ludzka. Jej najważniejszym, patrząc z perspektywy historii ludzkości celem jest prokreacja oraz stworzenie stabilnych warunków dla wychowania i socjalizacji  potomstwa.  W rodzinie następuje realizacja podstawowych potrzeb biologicznych, emocjonalnych i społecznych człowieka. Dziecko w rodzinie doświadcza i uczy się miłości, tam kształtują się jego postawy wobec siebie, bliskich mu osób oraz otoczenia zewnętrznego. Uczy się norm i zasad, wdraża do pełnienia ról społecznych.

Rodzina jest  pierwszą  grupą społeczną, w której przebywa dziecko. Każdy z jej członków, poprzez interakcje ze wszystkimi osobami do niej należącymi, przekazuje komunikaty, oddziałuje na poglądy, prowokuje do pewnych zachowań, a także reaguje na zachowania innych. Odczuwając klimat panujący w rodzinie, dziecko czuje się bezpiecznie, pewnie i swobodnie lub też jego potrzeby nie są w pełni zaspokojone, co nie sprzyja korzystnie jego rozwojowi. Obserwując postępowanie swoich najbliższych i doświadczając kontaktów z nimi, odbiera ono pierwsze lekcje wychowania. Ponadto, osoby wychowujące są dla dziecka pierwszymi wzorcami osobowymi, które naśladuje celowo bądź w sposób niezamierzony. Każde dziecko oczekuje akceptacji, miłości, ciepła, szacunku, pomocy w realizowaniu dążeń i rozwijaniu zainteresowań. Rodzice – przyjmując społeczne role mamy i taty, obdarzają go uczuciem, stwarzają bezpieczeństwo, wspierają jego rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny, a poprzez takie poczynania kształtują jego osobowość.

Od tego, w jaki sposób rodzice rozumieją swoją rolę wobec dziecka zależy, czy stwarzane przez nich warunki służą prawidłowemu rozwojowi czy też negatywnie oddziałują na kształtowanie się osobowości małego człowieka. Aby lepiej zrozumieć mechanizmy kierujące naszym postępowaniem wobec dziecka, należy przeanalizować rodzaje i charakterystykę postaw prezentowanych przez rodziców wobec swoich dzieci. Problematyką zależności postaw rodzicielskich i ich wychowawczych oddziaływań na dziecko, zajmowali się specjaliści zarówno z zakresu psychologii, psychiatrii, jak i pedagogiki.

W literaturze przedmiotu odnaleźć można kilka typologii postaw rodzicielskich. Jedna z nich, autorstwa L. Kannera, wyodrębnia i opisuje 4 rodzaje postaw, z których tylko pierwsza jest pozytywna:

1) Akceptacja i obdarzanie dziecka uczuciem – rodzic okazuje dziecku czułość, ciepło, jest cierpliwy i wyrozumiały;

2)  Jawne odrzucenie – rodzic unika kontaktu z dzieckiem, traktuje go surowo i zaniedbuje;

3)  Perfekcjonizm – rodzic stawia przed dzieckiem bardzo wysokie wymagania, wymusza pewne zachowania, okazuje dezaprobatę wobec zachowań niepożądanych;

4)  Nadmierne ochranianie – rodzic jest nadmiernie pobłażliwy, manipuluje dzieckiem, wtrąca się, przytłacza dziecko swoim autorytetem.

       Na uwagę zasługuje również podział P. S. Slatera wyróżniający osiem postaw rodzicielskich, zestawionych w cztery pary i usytuowanych biegunowo:

1) Pobłażliwość – surowość;

2) Tolerancja – brak tolerancji;

3) Ciepło – chłód;

4) Uzależnienie – separowanie się.

Niewątpliwie rola i znaczenie rodziny wzrastają jeszcze bardziej gdy, rozpatrujemy rozwój dzieci niepełnosprawnych. Dostrzegają to współczesne koncepcje rehabilitacji postulujące konieczność wychowywania dziecka niepełnosprawnego w jego naturalnym środowisku rodzinnym.  Wskazują one konieczność odejścia od koncepcji rehabilitacji w warunkach instytucjonalnych  na rzecz wszechstronnego wspomagania rodzin posiadających niepełnosprawne dzieci.

Dotychczas sytuację rodzin wychowujących  niepełnosprawne dzieci  rozpatrywano  analizując ich pewne wybrane właściwości, takie jak: postawy rodziców wobec dziecka, atmosferę współżycia w rodzinie, strukturę społeczną rodziny a także cechy osobowości rodziców.  Badacze przyjmowali, że im większe są nieprawidłowości w obrębie tych właściwości środowiska rodzinnego, tym większe zakłócenia zachodzą w procesach wychowania i opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem. Taki przyczynowo – skutkowy model analizy funkcjonowania rodzin wychowujących  dzieci niepełnosprawne nie wyjaśnia całej złożoności sytuacji tych rodzin. Model ten sugeruje na przykład, że  istnieje związek między nieprawidłowymi postawami rodzicielskimi a zaburzeniami rozwoju społecznego dziecka, ponieważ rodzice stosują nieprawidłowe metody wychowawcze. Jednocześnie model ten nie  wyjaśnia jak to się dzieje, że nadmierne ochranianie dziecka prowadzi do zakłóceń w podejmowaniu przez nie ról społecznych. Znacznie większe możliwości ukazania psychologicznej i społecznej sytuacji rodzin wychowujących niepełnosprawne dzieci daje interakcyjny i systemowy model funkcjonowania rodziny.

Niepełnosprawność dziecka powoduje zmiany w warunkach życia rodziny, zmienia (lub całkowicie przekształca ) istniejące wzory jej funkcjonowania i może stać się przyczyną nasilania się napięć i konfliktów między członkami rodziny. Konieczna jest zatem silna mobilizacja wewnętrznych zdolności adaptacyjnych systemu  rodzinnego polegających m.in. na przekształceniu wzorów zachowań poszczególnych członków rodziny, zmianach w hierarchii ich wartości lub  zmianach pozycji zajmowanych przez nich w rodzinie  -  tak, aby proces adaptacji do nowych warunków zakończył się pomyślnie.  Pełne zrozumienie zjawisk zachodzących w rodzinie, szczególnie po uzyskaniu informacji o niepełnosprawności dziecka, wymaga uwzględnienia czynnika czasu. Wówczas procesy  i zjawiska występujące w rodzinie można rozpatrywać w ich wzajemnych związkach, a nie w sposób wyłącznie przyczynowo – skutkowy.

Akceptacja własnego dziecka jest szczególnie trudna w przypadku dziecka niepełnosprawnego. Rodzice są bowiem narażeni na ciągłe frustracje i bardzo często poddają się uczuciu bezradności, wywołanemu trudną rzeczywistością  i emocjonalnymi napięciami.

W wychowaniu dzieci zdrowych rodzice też ulegają czasami frustracji  ( z powodu np. przejściowych problemów związanych z rozwojem ), ale jednocześnie doświadczają pewnej rekompensaty w zakresie intelektualnego i społecznego rozwoju dziecka. Według Mrugalskiej, emocje związane z pojawieniem się dziecka niepełnosprawnego w rodzinie to indywidualny, niepowtarzalny akt przeżywania i  specyficzny sposób radzenia sobie z tym wydarzeniem. Na kryzys ten składają się najczęściej : poczucie nieustannego lęku  o zdrowie i  rozwój dziecka, stan zagubienia wynikający z niedostatku informacji, poczucie osamotnienia, wstyd  i brak akceptacji społecznej. Szczególnie trudna jest niepewność rodziców, jak rozumieć zachowania dziecka i jak na nie reagować. Do tego dołączają się stałe napięcia oraz  zmęczenie wynikające z nieustannej mobilizacji i zwiększania obowiązków.

Maria Ziemska podzieliła na dwie grupy postawy rodziców wobec dziecka z niepełnosprawnością intelektualną: postawy pozytywne – właściwe i negatywne – niewłaściwe.  Każda postawa jest zbudowana z trzech komponentów - uczuciowego, myślowego i działania. Postawę rodzicielską wyznacza więc zachowanie rodziców, ich działanie oraz to, co i jak mówią o dziecku. Aby tendencję do określonego zachowania rodzica wobec dziecka można było uznać za postawę, musi być ono utrwalane. 

Postawy rodzicielskie są zmienne, ewoluują i ulegają modyfikacjom wraz z rozwojem dziecka. Najbardziej uwidacznia się to w stopniu dawania dziecku swobody oraz jakości form dozorowania.

Postawy pozytywne pozwalają dziecku na rozwijanie własnych możliwości, dają poczucie szczęścia i chronią przed przyszłymi zachowaniami ryzykownymi. Zapewniają dziecku zaspokojenie podstawowych potrzeb – bezpieczeństwa, akceptacji i niezależności. Niewłaściwe postawy rodzicielskie pozostają w ścisłym związku z występowaniem u dziecka różnego rodzaju zaburzeń i deformacji, zwłaszcza w sferze rozwoju emocjonalno – społecznego

Umiejętne postępowanie z dzieckiem czy to zdrowym czy niepełnosprawnym powinno być oparte na sferze uczuciowej jak i społeczno – moralnej. W sferze uczuciowej: miłość do dziecka, poświęcanie mu czasu i uwagi, darzenie go zaufaniem, akceptację dla jego ograniczeń i trudności, dostrzeganie starań, mocnych stron oraz szacunek dla jego uczuć  i potrzeb. W sferze społeczno – moralnej: określanie norm, pokazywanie praw rządzących światem, wyznaczanie granic, pozwalanie na poniesienie konsekwencji własnych zachowań, egzekwowanie wymagań stawianych dziecku.